عصر فرا اطلاعات : موسیقی ، نرم افزار ، دانلودها

Meta-information age

عصر فرا اطلاعات : موسیقی ، نرم افزار ، دانلودها

Meta-information age

موسیقی تالش

موسیقی بخشی از سرشت آدمی است و از نخستین نیاز های انسانی و وسیله ای برای ارضاء و تلطیف روحی بشر به شمار می آید. موسیقی هر ملت تجلی سیر تکاملی دقت، هوش، چگونگی مشاهده و استنباط و عواطف روحی آن ملت در طول تاریخ است. موسیقی هر قوم ضمن آنکه به توصیف زندگی آنان می پردازد، زبان دل ، مظهر عواطف و احساسات لطیف و موزون آنان نیز محسوب می گردد. عوامل متعددی از جمله شرایط متنوع جغرافیایی ، وقایع تاریخی ، سنت، فرهنگ و باورهای جمعی هر ملت یا قوم بر موسیقی تاثیر گذار هستند. براین اساس موسیقی قوم تالش نیز در گذر تاریخ از دستخوش چنین تغییراتی مصون نمانده است. وقایع مختلف تاریخی در تالش سبب گردیده که مرزهای جغرافیایی و سیاسی شکافهای فرهنگی قابل ملاحظه ای را بر بنیادهای فرهنگی این قوم تحمیل نماید. بطوری که امروزه موسیقی قوم تالش در حوزه قلمرو کشور های ایران و آذربایجان قابل بررسی می باشد.

موسیقی تالش

بهمن کاظمی

مقدمه:

تقسیم بندی انواع موسیقی تالش در ایران:

1- دستو نها:

دستونها بخش مهم و معرف جنبه عام موسیقی تالش هستند. معنی لغوی دستون، « دستان » پارسی است که در فرهنگ ها، نغمه، افسانه و آواز معنا شده است. آواز تالش ( دستون ) مبتنی بر فرم دوبیتی است.

دستون ها در هر نقطه ای از دیار تالش دارای رنگ و حس ویژه ای هستند و از نقطه ای به نقطه دیگر فاصله محسوسی میان آنها احساس می شود. مثلاً دستون شاندرمن و ماسال با دستون و تالشدولابی، اسالمی و کرگانرودی متفاوت است. منشا این تفاوتهای ملودیک را می توان در نحوه زندگی و نگرش معیشتی – فرهنگی و تفاوت گویشها جستجو نمود. همچنین شرایط متفاوت جغرافیایی که همجواری و تعامل فرهنگی با سایر اقوام و تیره های قومی را به ارمغان آورده است، از جمله مهمترین عوامل تاثیر گذار بر این تفاوتهای ملودیک به شمار می آید.

2- ترانه ها ( تصنیف ها):

علیرغم تنوع چشمگیر ( از نظر کیفی) ترانه ها در سر تا سر منطقه تالش ، تعداد ترانه هایی که تا کنون شناخته شده اند ، محدود می باشند. این ترانه ها از نظر لحن و مضنون در گروههای زیر قرار می گیرند:

الف) نغمه های حماسی و رزمی:

این گروه ترانه ها به داستان یا روایتی از سرگذشت یک قهرمان ( پهلوان نامی) اشاره دارند که نماد هایی از ارزشهای مثبت اخلاقی را یادآروی می کنند. از جمله این ترانه ها می توان به لدوبه، کَلَ ورزاپردَ و محمود به اشاره نمود. مثلاً در ترانه محمود به ، قهرمان داستان محمود است که به دلاوری و جوانمردی در منطقه شهرت داشته و روزی گروهی از راهزنان از کوهستانهای اطراف خلخال به قبیله و خاندان او دستبرد می زنند. محمود و برادرش که برای شکار یا جمع آوری هیزم به جنگل رفته اند از این ماجرا بی خبر هستند. راهزنان ضمن گسیل داشتن گوسفندان و مال و منال محمود به سوی مقصدشان، خواهر محمود را نیز سوار بر اسبی نموده و با خود همراه می برند.

خواهر محمود نیز سوار بر اسب ، نی « لَلَ» خود را بر می دارد و در آن می دمد و توسط نغمه هایی که طنین آن در کوهستان و جنگل می پیچد محمود را متوجه می سازد که راهزنان به آنها هجوم آورده اند و از این طریق محمود مطلع می گردد و به نبرد با راهزنان می پردازد و آنان را متواری می سازد و مال و منال و خواهر و خود را باز می گرداند.

ب) نغمه های کار:

این نغمه ها خود به خود به دو گروه تقسیم می شوند نغمه هایی که در مزارع توسط مردان و زنان خوانده می شوند. معمولاً زنان از این نغمه ها بیشتر استفاده می کنند و نقش این نغمه ها در موزون نمودن حرکات جمعی کار ، رفع خستگی و کاهش سختیهای همراه با کار، ایجاد روحیه مناسب کارگران و سعی در مطلوبیت محیط کار می باشد.

از نمونه این نغمه ها می توان به ترانه های آمانه لیله، کوکو بخونه و کاربشیمون نه نه اشاره نمود. مضامین ترانه ها از توصیفهای عاشقانه تا اشاره به نحوه کار و یاد آوری زیبایی های طبیعی محیط پیرامون مانند سر سبزی و نشاط جنگلها و مزارع تا صدای پرندگان را شامل می شود.

گروه دوم نغمه های مربوط به فعالیتهای رایج در منازل است از جمله این فعالیتها می توان به نخ ریسی، شیردوشی و بافت فرآورده های آن، بافندگی جوراب ، سجاده و سایر پوشاک رایج در این مناطق اشاره نمود.

در این نغمه ها که معمولاً زنان نقش محوری کارها را به عهده دارند، ارتباط مستقیم با طبیعت و محیط پیرامون به حدی شگفت انگیز است که زنانی که گاوهایشان را برای چرا به محیط بیرون از روستاها می برند با سردادن نغمه هایی و اسامی ای که برای هر یک از گاوها انتخاب کرده اند، آنها را صدا می زنند و خواسته هایشان را به آنان ابراز می دارند و هر یک ار حیوانات مورد نظر نیز به خواسته ها جامه عمل می پوشانند. این خواسته ها می توانند دور نشدن حیوان از محل مورد نظر یا ایستادن در صفی منظم هنگام بازگشت به خانه و ... را شامل گردند.

پ) نغمه های عارفانه:

این نغمه ها به وسیله دراویش پیرو طریقه قادریه و نقشبندیه در اعیاد و مراسم مذهبی و اغلب به شکل گروهی اجرا می گردد. قطعاتی چون « بابا طاهری»، « مولود نامه » و « زیارتنامه » که توسط صوفیان در خانقاه اجرا می گردد به این گروه تعلق دارند.

ت) نغمه های بزمی:

این نغمه ها در مراسم عروسی و شادمانیها در قالب ترانه هایی مانند« هیارهیار»، « مبارک با» و « آمان آمان» اجرا می گردند.

3- هوا (پرده) :

گسترده ترین بخش موسیقی تالش ، نغمات بدون کلام یا «هوا» ها و پرده ها هستند. این بخش از موسیقی تالش نیز بر حسب مضمون به گروههای مختلفی چون وصفی، رزمی ، بزمی و ... تقسیم می شود. «نی» یا «لله» رایج ترین سازی است که این بخش از نغمه ها را ایفا می نموده ، لیکن امروزه از نوازندگان این ساز اثری باقی نمانده است.« نی لبک» نیز در برخی از مناطق وظیفه اجرای این نغمه ها را به عهده دارد. در منطقه تالش « هوا» های مختلفی شنیده می شود که عناوین برخی از آنها به این شرح است: « ریه پرده»، «شتره زنگ» یا « شتر زنگی» ، « پاییزه هوا»، « ورزا جنگ»، «دوشه هوا»، « کیجه پرده» و ...

4- ساز های رایج:

سرنا، تنبوره، نی(لله)، دایره و لبک ( نی لبک) از جمله سازهایی هستند که طی نیم قرن کذشته در مناطق تالش نشین رایج بوده اند. امروزه از سرنا و تنبوره اثری دیده نمی شود. نی(لله) و دایره را می توان از جمله سازهای رایج امروز در مناطق تالش نشین ایران دانست که به انتظار نشسته اند تا زمان انقراض آنها نیز برسد. نواختن لبک را نیز می توان یا آوری شیوه ای از نوازندگی لله توسط نوازندگان کهنسالی دانست که دیگر توانایی دمیدن در لله را ندارند و ایام پایانی عمر خود را با لبک مشغولند.

موسیقی تالش در کشور آذربایجان:

رواج زبان و موسیقی آذری در مناطق تالش نشین و شرایط اجتماعی- اقتصادی دوران قبل ( نظام سوسیالیستی) و زمان حاظر سبب گردیده اند تا لگام اجرایی موسیقی از دست مردان گرفته شود و به زنان تفویض گردد. مردان تالشی به دلیل رفع مشکلات معیشتی که طی هفتاد سال گذشته جز لاینفک زندگی آنان محسوب می شده، همواره از مناطق سکونت خود به صورت کارگران مهاجر به شهر های مرکزی مهاجرت نموده اند و برای خانواده هایشان هزینه های گذران زندگی را تامین می کرده اند.

هم زمان با آنان زنان نیز با کار در منزل( کارهای دستی از قبیل بافندگی، قالیبافی و...) و درمزارع ( شالیکاری، دامداری و...) با همسران خود همراه بوده اند و نغمه های موسیقی قومی خود را در هنگام کار زمزمه می کرده اند.

1- تقسیم بندی انواع موسیقی تالش در کشور آذربایجان:

عمده ترین بخش موسیقی تالش در آن سوی مرزها را نغمه های کار، لالایی مادران، تصنیف های عاشقانه و مراسم عروسی تشکیل می دهد.

برخی از نغمه ها نیز در دلتنگی ها و فراق از عزیزان مورد استفاده قرار می گیرند. علیرغم آنچه که « میر طاهر تالشی» ( ادیب و پژوهشگر شهیر تالشی، ساکن لنکران) به نقل از رشید بهبود داف( موسیقیدان برجسته آذری ) بیان می دارد؛ « رشید بهبود داف زمانی نزدیک به ده سال را در فصل تابستان در کنا مزارع تالشی ها به جمع آوری نغمه های آنان مشغول بود و از ملودیهای تالش بهره های بسیار جست، روزی شخصی از وی سوال می کند که پس از این مدت مدید و طولانی آیا دیگر نغمه های تالشی به پایان نرسیده اند و او در پاسخ اظهار می دارد که هرگاه ماهی در میان دریاها به اتمام رسیدند، نغمه های تالش نیز به پایان خواهند رسید.» امروزه تعداد نغمه های تالشی بسیار محدود هستند و مجموعه آنها شاید از تعداد انگشتان دو دست فراتر نرود و این نغمه ها را فقط معدود زنان سالخورده در تالش می دانند و به طور کلی مردان از موسیقی قوم تالش بی اطلاع هستند.

2-سازهای رایج در مناطق تالش نشین:

با کمال شگفتی و تاسف باید اذعان نمود: « دایره» تنها سازی است که امروزه در مناطق تالش نشین آذربایجان همراه و یاور زنان هنرمند این خطه می باشد. علیرغم وجود ساز ملودیک در این ناحیه، ملودیهای محدود ترانه ها در نهایت سادگی و زیبایی خلق شده اند و اجرای گروهی آنها توسط زنان روستایی تحرک و پویایی کم نظیری را به شنوندگان القا می کند.

3-شرح کلی ریتم و ملودی در موسیقی مناطق تالش نشین آذربایجان:

نغمه های تالشی در کشور آذربایجان دارای این ویژگی ها می باشند.

1- اجرا کنندگان این نغمه ها فقط زنان هستند.

2- تنها سازی که در این مناطق وجود دارد «دایره» می باشد که توسط خوانندگان زن نواخته می شود.

3- کلیه نغمه های شادمانی و کار به صورت گروهی( گروه کر) توسط زنان اجرا می شود، اجرای جز لاینفک موسیقی تالش است و آنها معتقدند، استفاده از کر در موسیقی آذری متاثر از تاثیر گذاری فرهنگی آنها بر قوم آذری بوده است.

4- هنگام اجرا، خوانندگان در دو گروه مقابل یکدیگر می ایستند و هر گروه مصرع یا یک بیت از شعر را می خوانند. در پایان مصرع دوم آخرین هجا را که معمولاً به « نت شاهد» دستگاه مورد نظر ختم می شود؛ در حد چند میزان ادامه می دهند و همزمان با آن گروه دوم ادامه شعر و ملودی را می خوانند.

5- در بسیاری از موارد اشعار به صورت بداهه می باشند. در فاصله مدت زمانی که گروه نخست به اجرای خوانندگی می پردازند، گروه دوم شعرهای مورد نظرشان را با یکدیگر در میان می گذارند و اجرا می کنند.

6- نغمه های حزین و شادمانی در قوم تالش دو سوی مرز کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند و هیچ یک از آنها نغمه های سایر تیره های قومی در سرزمین مجاور را اجرا نمی کنند. دلایل این تفاوت فرهنگی را علاوه بر جدایی جغرافیایی طی هفتاد سال گذشته در این قوم، باید در درون گرایی آنان و تاکید بر تیره های قومی جستجو نمود که مانع از آن می گردد که موسیقی یا فرهنگ تیره مجاور را مورد استفاده قرار دهند.

7- اکثر نغمه های تالش در آذربایجان نیز مانند نغمه تالش ایران در گام شور و ابوعطا ساخته شده اند و در این میان نغمه هایی مانند «دونه مروارید» نیز یافت می شوند که در گام ماهور ساخته شده اند. همچنین نغمه هایی مانند« آنا» نیز منطبق بر فرهنگ موسیقیایی سرزمین هند می باشند که اینگونه نغمه ها در مناطق تالش نشین ایران وجود ندارند.

4- معرفی و آوانگاری نغمه های تالشی در کشور آذربایجان:

این گروه از ترانه ها توسط شش خواننده زن که در حومه لنکران زندگی می کنند و با یکدیگر رابطه خویشاوندی – شش خواهر- دارند، اجرا گردیده و در سفری که نگارنده به آن سوی مرز نموده، ضبط و ثبت گردیدند. لازم به ذکر است که در شهر باکو نیز این گروه – خواهران تالشی- را معتبر ترین رواریت کنندگان موسیقی تالشی می دانستند.

مبارک با ( نوروز نامه) :

مبارک با ، مبارک با ، مبارک mebarak mebarak ba mebarak ba

مبارک با تازه سال رون مبارکmebarak ba taza sale ron mebarak

به حق حرمت سوره تبارک be haqqe hormate suraye tabarak

الاله در چمن و شکفته تازه alala dar caman vaskafta taza

همه اش امر خدای یی نیازه hama as amre xedaye bi niyaza

ترجمه:

مبارک باشد ، مبارک باشد، مبارک ّاشد

مبارک باشد، سال نو مبارک

به حق حرمت سوره تبارک

گل و لاله در چمن تازه شکفته

همه به امر خدای بی نیاز است

1- ویه مبارک ببا (vaya mebarak beba)

«ترانه » « تلفظ»

ویه مبارک به vaya mebarak beba

حُنچَه مبارک به با honca mebarak beba

هنه سیو چشه کینه Hana cio casa kina

هنه قند کینه Hana qanda kina

ترجمه:

عروسیت مبارک باد

خنچه ات مبارک باد

دخنر سیاه چشم مادر

دختر قند مادر

در این ترانه اشعاری خوانده می شود که نمایانگر سخنان مادر ، خواهران و پدر داماد در توصیف زیباییهای عروسشان است. همچنین اشعاری که مبین تعاریف مادر، پدر، خواهران و برادر عروس از دامادشان می باشد.

5- نتیجه گیری:

از مجموعه بررسی های انجام شده در قوم تالش ( ساکنان کشور های آذربایجان ) می توان به نتایج زیر اشاره نمود:

1- قوم تالش دارای فرهنگ، آداب و رسوم گسترده و متنوعی است. این مطلب در تفاوت گویش و آواز های مردم هر منطقه متجلی می گردد. در کشور ایران مناطق پنج گانه تالش در اصطلاحات گویش و ملودیهای دستونها با یکدیگر متفاوت هستند.تالش های آن سوی مرزنیز تقسیم بندی موسیقی متفاوت نسبت به این سورا دارند و از نغمه های سازی ( هوا- پرده) اثری مشاهده نمی شود. همچنین در میان آنان آواز تالشی ( دستون) نیز به دست فراموشی سپرده شده و تنها شیوه اجرای آن نیز دارای ساختاری متفاوت از سایر دستونهای تالشان ایران می باشد.

2- عوامل موثر بر اختلاف فرهنگ موسیقیایی در تالش دو سوی مرز را می توان به این موارد نسبت داد:

الف) خصلت درون گرایی در قوم تالش به حدی است که تیره های مختلف این قوم نیز سعی در ارایه و حفظ فرهنگ بومی خود دارند و ترجیح می دهند از دستاوردهای تیره های خویشاوندان استفاده نکنند.

ب) نوع معیشت در دو گروه کشاورز و دامدار که برایشان شیوه های مختلف زندگی را تدارک دیده است، نگرش فرهنگی متفاوت را نیز با خود همراه داشته است.

پ) جداسازی سیاسی طی سده گذشته نیز یکی از عوامل موثر بر چند گانگی فرهنگی در این قوم می باشد. به طوری که نقش و جایگاه اجتماعی هنرمندان طی هفتاد سال گذشته دستخوش تغییرات فراوانی گشته است و امروزه حتی یک نوازنده رسمی در قوم تالش آن سوی مرز دیده نمی شود. شرایط سیاسی- اجتماعی باعث گشته که موسیقی به عنوان یک شغل در این اجتماع مطرح نگردد.

3- از آنجا که تالشی های آن سوی مرز اساس موسیقی خود را ( دستونها و آوازهای قومی که رکن اصلی موسیقی هر قوم را تشکیل می دهند) به فراموشی سپرده اند ، بنابر این گستره ترانه های آنها محدود است و مواردی مانند تداخل آنها با ملودیهای آذری یا ترکیب سایر ترانه ها با یکدیگر به قصد خلق ترانه جدید، تعیین اصالت آنها را نیز با دشواری روبرو می سازد.

4- در ترانه های آن سوی مرز به غیر از ریتم 6 از ریتم 2 و سایر ریتمهای رایج در موسیقی سنتی ایران یا موسیقی مقامی آذربایجان اثری دیده نمی شود. در حالیکه در ترانه های تالش ایران ریتم 2 نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

5- از نظر مایگی ترانه های تالشی های مستقر در ایران در دستگاه شور و آواز ابوعطا قرار دارند. اما ترانه های تالش های مستقر در آذربایجان به غیر از شور در ماهور نیز قرار گرفته اند.

6- ترانه های آن سوی مرز از نظر ملودی محدود و از نظر کلام مفصل و طولانی هستند. حال آنکه در این سوی مرز ترانه ها از نظر کلام بیش از چند بیت را شامل نمی گردند. با این وجود در آن سوی مرز ترانه های یافت می شوند که ملودی و کلام آنها برگرفته از سایر ترانه ها می باشند. اما در این سوی مرز ترانه ها هویت مستقل خود را دارند به عنوان مثال کلام ترانه «محمود به» یا «هیار هیار» در ترانه دیگری خوانده نمی شود.

7- تنوع و گستره کاربردی موسیقی در این سوی مرز در تقسیم بندی دستونها، هوا یا پرده ها و تصنیف ها (ترانه) جای می گیرد و ترانه ها مجموعه ای از حالات کار در منزل و مزارع ، شادمانی (بزمی) ، عاشقانه، عرفانی، مذهبی، حماسی... را شامل می گردد، نغمه های آن سوی مرز محدود به چند تصنیف است که در این نوشتار به آنها اشاره گردید.

8- ترانه های موجود در این قوم برای هر یک از آنها در آن سوی مرز کاملاً ناشناخته می باشد.

9- اجرای ترانه ها توسط گروه کر از جمله ویژگی های تالش های آن سوی مرز می باشد. در این سوی مرز ترانه ها به صورت انفرادی اجرا می گردد و در برخی از موارد ترجیع بندها به صورت گروهی اجرا می گردند. اجرای انفرادی ترانه ها متاثر از سنت آواز خوانی (دستون خوانی ) در این سوی مرز می باشد.

10- ملودی در ترانه های تالش ایران دارای ریتمهای خاص خود می باشد که این ظرافتها تحت تاثیر اجرای دستونها قرار دارند. ترانه ها در آن سوی مرز به شکلی ساده و عاری از تزئین اجرا می گردند. در عین حال شادابی، نشاط و تحرک در ترانه های آن سوی مرز شگفت انگیز است و این فرضیه را به ذهن متبادر می سازد که شاید عامل اصلی این همه تحرک، نشاطو شادی این ترانه ها عدم تاثیر پذیری از آواز های قومی (دستونها) باشد.

11- للا یا نی تالشی در این سوی مرز عامل عمده تفضیل ملودی به شمار می آید. گاه یک نغمه محدود برای زمانی نزدیک به ده دقیقه توسط نی نواخته می شود و نوازنده به صورت بداهه در هر فراز برخی از فیگورهای ملودیک را تغییر می دهد که این تنوع در ملودی سبب اشتیاق شنوندگان می گردد.

12- علیرغم این سوی مرز که نوازندگان «دایره» به طور رسمی شناخته شده نیستند و معمولاً این نوازندگان را جوانانی از خویشاوندان نوازنده نی تشکیل می دهد، در آن سوی مرز « دایره» تنها ساز همراه کننده گروه خوانندگان است که توسط زنان و گاه بصورت گروهی نواخته می شود.

13- تاثیر پذیری موسیقیایی در این سوی مرز بر گرفته از همجواری با گیلکها و در آن سوی مرز محصول سیطره فرهنگی قوم آذری می باشد. در این میان نقش زبان محاوره ای که در آن سوی مرز عموم تالش ها آذری تکلم می نمایند نقش انکار ناپذیر در بیان موسیقی آنان دارد. حال آنکه تالش های این سوی مرز از به کارگیری واژه های گیلکی نیز خودداری می نمایند.

14- گستره وسیع موسیقی و نقش اجتماعی آن در این سوی مرز که قلمرو حضور موسیقی را از عارفانه ترین حالات فردی به مجالس بزم و شادمانی عام (عروسی ها) ، حضور در صحنه کار و تداعی وقایع حماسی و اسطوره های قومی سوق می دهد، به نوعی سبب گردیده که نشاط و شادابی ترانه های آن سوی مرز که در دو گروه عاشقانه و بزمی جای می گیرند نمایان گردد. همچنین توجه به معنا و حزن متاثر از تعمق و تفکر در این سوی مرز می تواند محصول بار اجتماعی تاریخی گذشته این قوم در سرزمین ایران باشد، حال آنکه تالش های آن سوی مرز تصویر روشنی از گذشته ، حال و آینده خود در نظر ندارند.

15- ملودیهای تالشی در این سوی مرز آمیخته ای از موسیقی باستانی، روستایی و شهری می باشند حال آنکه ترانه های آن سوی مرز در حیطه موسیقی روستایی باقی مانده اند و به طور کلی آنچه که امروزه از موسیقی تالش در آن سوی مرز وجود دارد، نمی تواند مبین خاستگاه تاریخی و فرهنگ موسیقیایی در قوم تالش باشد.

منابعی که در این تجقیق از آنها استفاده شده است:

1. عبدلی علی ، تالشی ها کیستند ، ویراست دوم ، انتشارات ققنوس ، تهران ، 1369

2. --------- ،تاتها و تالشان ، انتشارات ققنوس ، تهران 1369

3. -------- ،نظری به جامعه عشایری تالش ، انتشارات اطلاعات ، تهران 1376

یاله خدا نومی نه

نوروز در تالش ..... منبع :کادوس ماسوله رودخان

کولو کولو چارشَمبَه ..... منبع :تالش شناسی

بررسی شعرهای نقی مهرپویا ..... منبع :تالش شناسی

درگذشت یک شاعر تالش زبان در جمهوری آذربایجان ..... منبع :تالش شناسی

کَه ویشوشتِه ..... منبع :تالش شناسی

درباره یک واژه تالشی ..... منبع :تالش شناسی

دو خبر فرهنگی ..... منبع :تالش شناسی